Mind-reading

Jedną z popularnych sztuczek wykonywanych przez iluzjonistów jest „czytanie w myślach". Podczas występu magik prosi ochotnika o wybranie jednej karty z talii w taki sposób, by tylko wybierający wiedział, jaką kartę trzyma. Następnie iluzjonista prosi tę osobę, by zapamiętała swoją kartę i odłożyła ją z powrotem do talii. W momencie kulminacyjnym magik wybiera spośród kart dokładnie taką, jaką wylosował ochotnik. Pokaz takiej „zdolności" sugeruje, że magik jest w stanie wniknąć do umysłu uczestnika i odczytać jego myśli.

Kognitywistyka nie zajmuje się tak rozumianym mind-readingiem. Mentalizacja (inna nazwa mind-readingu), czyli odczytywanie stanów umysłu innego podmiotu na podstawie obserwacji jego zachowania, nie jest magicznym darem dostępnym tylko dla wybranych. Jest zdolnością, którą posiada każdy człowiek, pod warunkiem, że nie cierpi na upośledzenie funkcji poznawczych spowodowane uszkodzeniem struktur mózgu biorących udział w tym procesie.

Zdolność do mind-readingu jest współcześnie przedmiotem badań wielu dyscyplin nauki (psychologii poznawczej, neurokognitywistyki, filozofii) i ma związek z takimi zagadnieniami, jak empatia, mowa ciała czy poznanie społeczne. Wielu badaczy podejmuje próby opisu tych zjawisk na gruncie swoich dyscyplin, kognitywiści zaś starają się budować wielopoziomowe wyjaśnienia mechanizmów umożliwiających rozpoznawanie stanów umysłowych innych ludzi.

Wśród filozofów popularne są dwa ujęcia mentalizacji. Pierwsze z nich, określane jako „teoria umysłu", zakłada, że każdy człowiek wyposażony jest w wewnętrzne reprezentacje stanów umysłu oraz posiada wiedzę na temat związku tych stanów z ekspresjami zewnętrznymi. Odczytanie stanu umysłu innej osoby jest wynikiem wnioskowania na podstawie dostępnych informacji. Zwolennicy tej teorii nie są zgodni co do roli świadomości w tym procesie. Niektórzy zakładają, że człowiek ma świadomy dostęp jedynie do jego wyników. Inni uważają, że przynajmniej częściowo proces ten jest świadomie przeprowadzonym rozumowaniem.

Zwolennicy drugiego ujęcia, określanego jako „teoria symulacji", uważają, że wiedzę na temat umysłu innego człowieka zdobywamy poprzez odtworzenie tego stanu we własnym umyśle. To stanowisko nie zakłada posiadania teorii, lecz wymaga znajomości własnych stanów umysłowych i powiązanych z nimi stanów cielesnych. Na podstawie obserwacji ciała i zachowań innej osoby odtwarzamy (symulujemy) we własnym umyśle możliwy stan mentalny tej osoby.

Oba powyższe ujęcia są zgodne co do tego, że mind-reading jest: a) wyspecjalizowaną zdolnością poznawczą, b) przebiegającą w dużej mierze w sposób nieświadomy, c) wymagającą aktywności określonych struktur mózgowych oraz d) powstałą w procesie ewolucji systemów poznawczych (dysponują nią wszystkie ssaki społeczne).

Z mind-readingiem wiąże się także kwestia emocji. Na podstawie charakterystycznych ekspresji cielesnych możemy wnioskować (według innych – spostrzegać), że dana osoba przeżywa określoną emocję, co jest jednym z przejawów tzw. inteligencji emocjonalnej. Jest to odmiana inteligencji, którą tworzą takie zdolności, jak: a) spostrzeganie ekspresji emocji, b) ich interpretowanie, c) określanie źródła, d) podejmowanie odpowiednich działań (podtrzymujących kontakt z daną osobą, w wypadku emocji pozytywnych, lub prowadzących do jego osłabienia, w wypadku emocji negatywnych) oraz e) kontrola emocji.

Mind-reading ma również związek z empatią (współodczuwaniem), czyli zdolnością do odczuwania stanów umysłowych innych osób. Jednym ze źródeł wiedzy na temat mechanizmów empatii są badania przeprowadzane na małpach. Badaczem, który odkrył neurobiologiczny mechanizm empatii, jest włoski neurofizjolog Giacomo Rizzolatti. Podczas badań nad makakami zaobserwował on nietypową aktywność pewnych grup neuronów, nazywanych obecnie „neuronami lustrzanymi" (mirror neurons). Wyjątkowość neuronów lustrzanych polega na tym, że aktywują się zarówno podczas wykonywania pewnej czynności, jak i obserwowania wykonywania jej przez kogoś innego. Te same neurony aktywują się, gdy sami doświadczamy radości, jak również wtedy, gdy widzimy kogoś rozradowanego. Istnienie neuronów lustrzanych w pewnym zakresie wyjaśnia zdolność do empatii, czyli odzwierciedlania - przez mózg wyposażony w neurony lustrzane - stanów umysłowych innych ludzi na podstawie obserwacji ich zachowań.

Psychologiem, którego wkład w analizę różnych elementów języka ciała jest powszechnie doceniany, jest Paul Ekman. Na podstawie badań przeprowadzonych przez Ekmana wyodrębniono klasę uniwersalnych, niepodlegających świadomej kontroli mikroekspresji mimicznych wyrażających tzw. emocje podstawowe – radość, smutek, gniew, strach, zaskoczenie i wstręt. Ludzie, często nieświadomie, spostrzegają wyrazy mimiczne emocji na twarzy innego człowieka, co stanowi źródło informacji na temat jego stanu emocjonalnego. Odkrycie to pozwoliło Ekmanowi na opracowanie programu podnoszącego zdolność do rozpoznawania emocji na podstawie ich mikroekspresji. Stworzona zaś przez niego metoda wykrywania kłamstw jest dziś szeroko stosowana w USA (m.in. podczas przesłuchań).

Dużym zainteresowaniem cieszą się obecnie szkolenia, na których trenerzy wyjaśniają podstawy mowy ciała oraz tłumaczą, w jaki sposób można wykorzystać wiedzę i umiejętności z zakresu mind-readingu w życiu codziennym – m.in. rozwijając zdolności związane z komunikacją niewerbalną, co jest niewątpliwie bardzo cenną umiejętnością.

Warto przeczytać:

  1. Simon Baron-Cohen, Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa, Sopot: Smak Słowa, 2014.
  2. Joachim Bauer, Empatia. Co potrafią lustrzane neurony, przeł. M. Guzowska-Dąbrowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
  3. Wioletta Dziarnowska, Sposoby poznawania innych umysłów [w:] Przewodnik po filozofii umysłu, M. Miłkowski, R. Poczobut (red.), Kraków: Wydawnictwo WAM, 2012.
  4. Paul Ekman, Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie, przeł. Sz. E. Draheim i M. Kowalczyk, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013.
  5. Michael S. Gazzaniga, Czuję twój ból, w: tenże, Istota człowieczeństwa, przeł. A. Nowak, Sopot: Smak Słowa, 2011, s. 165-205.
  6. Daniel Goleman, Inteligencja emocjonalna, przeł. A. Jankowski, Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina, 2013.
  7. Jarosław Orzechowski, Magdalena Śmieja, Inteligencja emocjonalna. Fakty, mity, kontrowersje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
  8. Piotr Przybysz, O poznawaniu innych umysłów. Wokół kognitywistycznych badań nad poznaniem społecznym, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2014.
  9. Giacomo Rizzolatti, Leonardo Fogassi, Vittorio Gallese, Zwierciadła umysłu, „Świat Nauki", 2006, nr 12, s. 38-45.

 

Warto zobaczyć:

https://www.youtube.com/watch?v=yKPTuCoop8c
(Giacomo Rizzolatti o odkryciu neuronów lustrzanych – w języku angielskim)

https://www.youtube.com/watch?v=BerfK4Z_R18
(Marco Iacoboni o neuronach lustrzanych, empatii i autyzmie – wykład w języku angielskim)

http://www.ted.com/talks/vs_ramachandran_the_neurons_that_shaped_civilization?language=pl
(Vilayanur Ramachandran o roli neuronów lustrzanych w rozwoju cywilizacji – polskie napisy)

https://www.youtube.com/watch?v=SsMa2NoBJUs
(Bruce D. Perry, psychiatra dziecięcy i neurobiolog, o naturze i znaczeniu empatii – napisy w języku polskim)

https://www.youtube.com/watch?v=J9i-9_QuetA
(Paul Ekman o czytaniu emocji na podstawie mikroekspresji – wykład w języku angielskim)

https://www.youtube.com/watch?v=Cwda7YWK0WQ
(Odczytywanie myśli za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego – program popularnonaukowy w języku angielskim)